Pięć pojęć psychodietetycznych przydatnych w pracy z pacjentami zmagającymi się z nadwagą i otyłością

Problem nadwagi i otyłości z biegiem lat staje się coraz bardziej powszechny. Do gabinetów dietetycznych trafia wiele osób oczekujących pomocy w redukcji masy ciała. Pacjenci wiążą duże nadzieje z indywidualną współpracą ze specjalistą. To właśnie w nim i jego pracy  upatrują źródła swojego przyszłego sukcesu.
Ponadto, bardzo powszechne jest rozumienie diety jako procesu ograniczonego w czasie.
Podopieczni poradni dietetycznych rzadko są świadomi, że redukcja masy ciała i utrzymanie zdrowej wagi wymagają wykształcenia nowych, zdrowych nawyków żywieniowych.
Proces zmiany wymaga zaangażowania licznych zasobów (w tym zasobów psychoenergetycznych).
Niezbędna jest zmiana przyzwyczajeń żywieniowych i sposobu myślenia o jedzeniu.
Niezwykle istotnym aspektem, jest także nauczenie się odżywiania w sposób świadomy.

Znaczenie zasobów zdrowotnych i psychoenergetycznych w procesie zmiany nawyków żywieniowych

Życie większości ludzi jest nierozerwalnie związane z licznymi obowiązkami, wymaganiami i wypełnianymi rolami. Wspomniane wymagania środowiska zewnętrznego wywołują odpowiedź środowiska wewnętrznego danej jednostki. Obejmuje ona zmiany, immunologiczne, fizjologiczne, biochemiczne oraz emocjonalne. Ponadto, czynniki zewnętrzne mają duży wpływ na reakcje psychiczne dotyczące m.in. sfery motywacyjnej. Aby utrzymać równowagę procesów życiowych, ludzie korzystają z zasobów zdrowotnych (biologicznych, psychoenergetycznych, społecznych, duchowych). Bardzo często, mimo dobrych intencji, pacjenci nie są w stanie sprostać wymaganiom diety. Wynika to m.in. z obciążenia obowiązkami rodzinnymi (np. choroba, rozwód) i zawodowymi, stresu, braku wsparcia, zmęczenia. Ponadto, pacjenci niejednokrotnie mierzą się z niską samooceną czy brakiem poczucia własnej skuteczności. Powoduje to deficyty zasobów psychoenergetycznych, czyli brak psychicznej siły i napędu do działania. W konsekwencji zachowaniami człowieka zaczynają kierować utrwalone wcześniej (często niewłaściwe) nawyki, a nie postanowienia.
W takiej sytuacji bardzo ciężko jest im osiągnąć satysfakcjonujące efekty pracy psychodietetycznej. Zasoby zdrowotne (w tym zasoby psychoenergetyczme) są niezbędne podczas złożonego i energochłonnego procesu zmiany nawyków żywieniowych.
Dlatego też warto rozmawiać z pacjentami o tym, jak zapewnić sobie warunki, które wesprą postępowanie psychodietetyczne. Zadbanie o zasoby psychoenergetyczne jest niezwykle ważne.
Ich wyczerpanie powoduje zmniejszenie efektywności kontrolowania zachowań żywieniowych i samoregulacji. Właśnie dlatego epizody objadania pojawiają się najczęściej w chwilach zmęczenia fizycznego i psychicznego.
W procesie zmiany zachowań żywieniowych niezwykle istotna jest praca oparta na samoobserwacji.
Dietetyk powinien pomagać pacjentom zauważać i rozumieć schematy oraz związki przyczynowo-skutkowe, którym podlegają.
Powinien także pomóc im w  nauce określania własnych zasobów psychoenergetycznych i wraz z nimi szukać metod ich odnawiania (odpoczynek, techniki antystresowe itd.).

Tab. Przykłady deficytów zasobów i ich konsekwencji

Samoobserwacja

Bardzo ważnym aspektem procesu zamiany nawyków żywieniowych jest samoobserwacja. Polega ona na przyglądaniu się własnym emocjom, nawykom i zachowaniom. Celem prowadzenia samoobserwacji jest  zdobycie świadomości na temat samego siebie i wyciągnięcie wniosków.
Samoobserwacja jest jednym z najważniejszych elementów wpływających na powodzenie w obniżeniu masy ciała. Najczęściej wykorzystywanym narzędziem samoobserwacji jest dziennik psychodietetyczny. Pacjenci zapisują w nim nie tylko spożywane posiłki, ale także m.in. tempo konsumowania, stopień sytości, emocje towarzyszące jedzeniu oraz ich wpływ na zachowania żywieniowe. Ponadto, uczą się interpretowania sygnałów płynących z własnego ciała oraz dostosowywania do nich swojego zachowania. Dowiadują się m.in. na czym polega różnica między głodem emocjonalnym, a fizycznym i jak reagować na te doznania.
Samoobserwacja pozwala na odnajdywanie związków przyczynowo-skutkowych, wyciąganie wniosków i modyfikowanie strategii pracy psychodietetycznej.

Samokontrola

Samokontrola jest to zdolność do sterowania własnymi zachowaniami (np. zachowaniami żywieniowymi), odraczania gratyfikacji i panowania nad emocjami.
Niezwykle istotne z punktu widzenia efektywności procesu zmiany jest ustalenie umiejscowienia kontroli danego pacjenta.
Wewnętrzne umiejscowienie kontroli polega na postrzeganiu zdarzeń jako konsekwencji swoich działań. Osoby, które cechują się wewnętrznym umiejscowieniem kontroli, biorą odpowiedzialność za swoje postępowanie, kładą duży nacisk na własne działanie, naukę i podejmowanie niezależnych decyzji. Jest to postawa, która ma korzystny wpływ na kształtowanie nawyków żywieniowych.
Zewnętrzne umiejscowienie kontroli polega na przypisywaniu przebiegu i skutków danej sytuacji czynnikom niezależnym od danej osoby.
Pacjenci cechujący się zewnętrznym umiejscowieniem kontroli z reguły oczekują od dietetyka, przejęcia odpowiedzialności za przebieg procesu zmiany nawyków żywieniowych.
Mogą także oczekiwać od specjalisty, aby wszedł w rolę tzw. bata, czyli aby pilnował efektów i nie pozwalał na odstępstwa od diety. Z reguły osoby te większe znaczenie przypisują diecie przygotowanej przez dietetyka niż własnym działaniom.
Podczas pracy psychodietetycznej specjalista powinien rozmawiać z pacjentami o ich wpływie na podejmowanie decyzji żywieniowych.
Dobrym pomysłem jest proponowanie podopiecznym  wykonywania zadań psychodietetycznecych w obszarze, w którym brakuje im kompetencji.

Ćwiczenie takie może polegać np. na:
– odmówieniu poczęstowania się kolejnym kawałkiem ciasta podczas spotkania rodzinnego,
– zastosowaniu konstruktywnej strategii antystresowej zamiast sięgania po słodycze w chwili dużego napięcia;

Sukcesy osiągane podczas wykonywania ćwiczeń psychodietetycznych wzmacniają poczucie własnej skuteczności.
Pozytywne rezultaty przynosi także planowanie jadłospisów tak, aby pacjenci mogli dokonywać wyborów i podejmować własne decyzje. Można zaproponować w jadłospisie np. danie dowolne za 300 kcal. Zadaniem pacjentów będzie wtedy samodzielne przygotowanie lub kupienie posiłku o danej kaloryczności. W celu przygotowania pacjentów do prawidłowego wykonywania ćwiczenia należy zweryfikować i ewentualnie uzupełnić ich wiedzę w zakresie kaloryczności i indeksu sytości produktów spożywczych. Dobrym pomysłem jest omawianie podczas konsultacji zasady 80/20.
Dzięki zrozumieniu tego terminu pacjenci mogą się przekonać, że na odżywianie nie trzeba patrzeć w kategoriach 0-1. Wspomniany sposób myślenia nie sprzyja długotrwałemu utrzymywaniu zdrowych nawyków żywieniowych. Świadczy o tym paradoksalny efekt kontroli. Polega on na tym, że im bardziej osoba chce kontrolować swoje emocje, myśli, czy zachowania, tym bardziej wzrasta ich nasilenie. Dobrym przykładem jest narzucenie sobie zakazu myślenia o słodyczach. Konsekwencją takiej decyzji są najczęściej natrętne myśli związane z tymi produktami, a  następnie nadmierne ich spożycie. Dlatego też dietetyk nie powinien zabraniać pacjentom spożywania określonych produktów. Jego zadaniem jest nauczenie podopiecznych świadomego komponowania posiłków oraz  pokazanie właściwego zakresu elastyczności diety.

Samoregulacja

Samoregulacja to proces zorientowany na podnoszenie dobrostanu organizmu. Polega na współpracy wielu składowych powiązanych ze sobą na różnych poziomach funkcjonowania.
Jej celem jest koordynacja procesów wyższego rzędu (np. celów) i niższego rzędu (np. nawyków). Prawidłowo funkcjonujący mechanizm samoregulacji umożliwia zmianę nawyków poprzez rozpoznawanie i umiejętne zarządzanie własnymi emocjami, przekonaniami oraz potrzebami.
Sprawna samoregulacja wykorzystuje działanie innych mechanizmów psychologicznych tj. świadomość, poczucie własnej skuteczności czy uważność. Dlatego też podczas pracy psychodietetycznej  warto korzystać z narzędzi tj. dziennik psychodietetyczny czy techniki mindfullness. Niezwykle istotne jest także docenianie sukcesów pacjentów i uświadamianie jak istotne są nawet najmniejsze zmiany nawyków żywieniowych.

Jedzenie intuicyjne

Jedzenie intuicyjne to w ostatnim czasie niezwykle powszechny termin. Wiele osób zgłasza potrzebę odżywiania się właśnie w ten sposób. Pacjenci uważają tę metodę za naturalną i wygodną.
Niestety, nie każdy jest gotowy, aby skutecznie ją zastosować.
Przyczyna tkwi w samej definicji intuicji. Weston H. Agor określa ją jako dochodzenie do prawdy bez pomocy logicznego myślenia i czerpanie wiedzy z nieświadomych pokładów informacji i doświadczeń. Oznacza to, że aby korzystać z intuicji najpierw trzeba nabyć wiedzę i doświadczenie.
Jedzenie intuicyjne nie przyniesie korzyści osobom, które nie potrafią rozpoznawać sygnałów wysyłanych przez własne ciało, rozróżniać głodu fizycznego od emocjonalnego czy nie mają wiedzy
z zakresu dietetyki. Jednakże proces zmiany nawyków żywieniowych i praca psychodietetyczna mogą być znakomitym wstępem do jedzenia intuicyjnego, które bardzo często staje się elementem zdrowego stylu życia osób o dużej samoświadomości i odpowiedniej wiedzy z zakresu żywienia.

Podsumowanie informacji o pracy psychodietetycznej z pacjentem borykającym się z nadwagą lub otyłością

Praca psychodietetyczna z pacjentami borykającymi się z nadwagą lub otyłością wymaga od dietetyków holistycznego i indywidualnego podejścia. Specjaliści powinni zwrócić uwagę na aspekty tj. samoregulacja, samokontrola, samoobserwacja czy zasoby zdrowotne (w tym zasoby psychoenergetyczne). Niebagatelne znaczenie ma edukacyjny charakter procesu zmiany nawyków żywieniowych.
Dzięki niemu świadomi pacjenci mają szanse na odżywianie się w sposób intuicyjny i jednoczesne utrzymywanie zdrowych nawyków żywieniowych oraz optymalnej masy ciała.

Autor: mgr Maria Sobieszek

Bibliografia

1. Agor W.H., 1998. Intuicja w organizacji: jak twórczo przewodzić i zarządzać. Wyd. Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków

2. Borys B., Zasoby zdrowotne w psychice człowieka, Forum Medycyny Rodzinnej 2010, tom 4, nr 1, 44–52

3. Brytek-Matera A., Psychodietetyka, PZWL, Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2020

4. Wieczorkowska-Wierzbińska G., Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania UW, Warszawa 2011